ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ;
ΥΠΑΡΧΕΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗ ΧΩΡΑ
Πολύ συχνά διαβάζω στον τύπο και ακούω δηλώσεις των πολιτικών μας ότι η δημοκρατία μας σήμερα, υστερεί σε σχέση με άλλες δυτικές δημοκρατίες, ως προς διάφορα γνωρίσματα και εκφάνσεις. Και μου προκαλεί έκπληξη όσοι κάνουν τις δηλώσεις αυτές πιστεύουν σοβαρά ότι είμαστε μια δημοκρατική κοινωνία. Πιθανώς παρασύρονται από το γεγονός ότι στη χώρα μας υπάρχουν μερικά εξωτερικά γνωρίσματα αυτού που αποκαλούμε «δημοκρατία», όπως ένα κοινοβούλιο που εκλέγεται βάσει ελεύθερων εκλογών, έναν πρόεδρο που εκλέγεται από το λαό, ένα υπουργικό συμβούλιο που λογοδοτεί στο κοινοβούλιο, μια ανεξάρτητη δικαστική αρχή και ούτω καθεξής. Ναι, έχουμε όλη αυτή την όμορφη πρόσοψη της δημοκρατίας. Δεν έχουμε όμως αληθινή δημοκρατία. Ακόμη δεν την έχουμε. Οι δυτικές δημοκρατικές χώρες έχουν και αυτές μερικά αρνητικά χαρακτηριστικά της δημόσιας ζωής, τα οποία εμφανίστηκαν και σε εμάς μετά την μεταπολίτευση (την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, σ.μτφ): η εγκληματικότητα, η διαφθορά, ένα κοινοβούλιο στο οποίο η πλειοψηφία επιβάλλει αναντίρρητα τη βούλησή της στην αντιπολίτευση, και ούτω καθεξής. Ωστόσο υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ της αληθινής δημοκρατίας και της δικής μας. Για παράδειγμα, στη χώρα μας η ιδέα ενός δημοκρατικού πολιτεύματος συνδέεται στο μυαλό ενός τεράστιου αριθμού ανθρώπων με τη σκέψη ότι «μπορώ να κάνω ό,τι θέλω και να σχεδόν να μένω στο απυρόβλητο». Στην πράξη, αυτό σημαίνει περιφρόνηση (που ενισχύεται από την καθημερινή πρακτική) προς τα όργανα της τάξης και αυτά της δικαιοσύνης. Ίσως ως ένα βαθμό τα εν λόγω όργανα αξίζουν παρόμοια συμπεριφορά. Αλλά μια τέτοια συμπεριφορά οδηγεί πολύ γρήγορα στο χάος.
Ως γνωστόν, όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί, συμπεριλαμβανομένης και της κοινωνίας, έχουν δημιουργήσει ανέκαθεν μηχανισμούς που αντιτίθενται στην ταχεία αύξηση της εντροπίας, η οποία είναι έκφραση του επιπέδου της αταξίας ενός οργανωμένου συστήματος και αποτελεί ένδειξη για την πορεία ενός οργανωμένου συστήματος (στη δική μας περίπτωση της κοινωνίας) προς το χάος, σύμφωνα με τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής. Στις παλαιές δημοκρατίες, παρά την ύπαρξη μερικών από τα προαναφερθέντα φαινόμενα, οι μηχανισμοί αντίστασης στην αποδιοργάνωση αυτή –σε γενικές γραμμές– λειτουργούν αποτελεσματικά, έτσι ώστε η δομή των δημοκρατιών αυτών όχι απλά να ανθίσταται στο χάος, αλλά επιπροσθέτως να εξελίσσεται προς την εδραίωση μεγαλύτερης ατομικής ελευθερίας. Η πλειοψηφία των μελών μιας δημοκρατικής κοινωνίας βρίσκεται ενεργά στο πλευρό της τάξης και παρά την ύπαρξη διαφορετικών κομμάτων που πρεσβεύουν διαφορετικές ιδεολογίες, υπάρχουν ορισμένοι κανόνες συμπεριφοράς μεταξύ τους που εξομαλύνουν τις συγκρούσεις στο όνομα της ευημερίας της κοινωνίας.
Εντούτοις, το υψηλό επίπεδο ανάπτυξης μιας δημοκρατίας είναι αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας εξέλιξης, που ωστόσο δεν είναι πάντα και τόσο ειρηνική. Θα μου επιτρέψετε να παραθέσω μερικά ιστορικά γεγονότα.
Για πρώτη φορά στην ιστορία, ένα δημοκρατικό σύστημα εμφανίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα. Η ιστορική διαδρομή του συστήματος αυτού καταγράφει πάνω από 200 χρόνια συγκρούσεων μεταξύ των κομμάτων· από τον Σόλωνα μέχρι τον Περικλή. Ο Περικλής, στον Επιτάφιο κατά τον Θουκυδίδη, όρισε την έννοια της δημοκρατίας ως εξής:
«Ἔχουμε δηλαδὴ πολίτευμα, τὸ ὁποῖο δὲν ἀντιγράφει τοὺς νόμους ἄλλων, μᾶλλον δὲ ἐμεῖς οἱ ἴδιοι εἴμαστε ὑπόδειγμα σὲ μερικοὺς παρὰ μιμούμαστε ἄλλους. Καὶ ὀνομάζεται μὲν δημοκρατία, γιατὶ ἡ διοίκηση εἶναι στὰ χέρια τῶν πολλῶν καὶ ὄχι τῶν ὀλίγων, ἔναντι δὲ τῶν νόμων εἶναι ὅλοι ἴσοι στὶς ἰδιωτικές τους διαφορές, ἐνῶ ὡς πρὸς τὴν θέση τους στὸν δημόσιο βίο κάθε ἕνας προτιμᾶται γιὰ ἕνα ἀπὸ τὰ δημόσια ἀξιώματα ἀνάλογα μὲ τὴν ἐπίδοση τὴν ὁποία σημειώνει σὲ αὐτά, δηλαδὴ ἡ δημόσιά του σταδιοδρομία ἐξαρτᾶται μᾶλλον ἀπὸ τὴν ἀτομική του ἀξία καὶ ὄχι ἀπὸ τὴν κοινωνικὴ τάξη, ἀπὸ τὴν ὁποία προέρχεται, οὔτε πάλι ἕνας, ὁ ὁποῖος εἶναι μὲν φτωχὸς ἔχει ὅμως τὴν ἱκανότητα νὰ παράσχει κάποια ὑπηρεσία στὴν πατρίδα του, ἐμποδίζεται σὲ αὐτὸ ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι εἶναι ἄγνωστος.
Ζοῦμε δὲ σὰν ἐλεύθεροι ἄνθρωποι, καὶ σὰν πολίτες στὸν δημόσιο βίο καὶ σὰν ἄτομα στὸν ἰδιωτικό, στὶς ἐπιδιώξεις μας τῆς καθημερινῆς ζωῆς, κατὰ τὶς ὁποῖες δὲν κοιτᾶμε ὁ ἕνας στὸν ἄλλον μὲ καχυποψία, δὲν θυμώνουμε μὲ τὸν γείτονά μας, ὅταν κάνει ὅ,τι τοῦ ἀρέσει, οὔτε παίρνουμε μία φυσιογνωμία σκυθρωπή, ἡ ὁποία μπορεῖ νὰ μὴν βλάπτει τὸν ἄλλο , πάντως ὅμως εἶναι δυσάρεστη. Ἐνῶ δὲ στὴν ἰδιωτική μας ζωὴ συναναστρεφόμαστε μεταξύ μας χωρὶς νὰ ἐνοχλεῖ ὁ ἕνας τὸν ἄλλον, στὴν δημόσιά μας ζωή, σὰν πολίτες, ἀπὸ σεβασμὸ πρὸ πάντων δὲν παραβαίνουμε τοὺς νόμους, ὑπακοῦμε δὲ στοὺς ἑκάστοτε κατέχοντες τὰ δημόσια ἀξιώματα καὶ στοὺς νόμους…»
Αυτό ειπώθηκε πριν δυόμιση χιλιάδες χρόνια. Μπορούμε όμως σήμερα να πούμε ότι η κοινωνία μας πληροί τον ορισμό αυτό περί δημοκρατίας;
Η αγγλική κοινωνία χρειάστηκε επίσης μία μακρά περίοδο, περίπου δύο αιώνων (από τον Κρόμγουελ, κατά τον 17ο, έως τον 19ο αιώνα) για να επιτευχθεί η δημοκρατία εκείνη, η οποία θα καθίστατο παράδειγμα για όλο τον κόσμο. Παρόμοιο μονοπάτι ακολούθησε και η γαλλική κοινωνία (από τον 18ο έως τον 20ό αιώνα), αφού βίωσε τέσσερις επαναστάσεις, αμέτρητες δικτατορίες και αποκαταστάσεις. Και εμείς;
Αν κοιτάξουμε αντικειμενικά την ιστορία μας, όπως λέμε sine irae et studio («άνευ οργής και αιρέσεως» σημ. μτφ), δεν θα μπορούμε να μην αντιληφθούμε το γεγονός ότι ο βουλγαρικός λαός έζησε στο δημοκρατικό καθεστώς όχι περισσότερο από 3-4 χρόνια. Πράγματι, κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, όταν η δική μας Αναγέννηση άρχισε να προσελκύει μεγάλο μέρος του λαού, δημιουργήθηκαν συγκεκριμένες δημοκρατικές δομές, οι οποίες είχαν τα χαρακτηριστικά μιας αληθινής δημοκρατίας – κοινοτικά κέντρα, εκκλησιαστικά και σχολικά συμβούλια, δημοτικά συμβούλια κλπ. Σε όλα αυτά επιλέχθηκαν οι πιο άξιοι και σεβαστοί άνθρωποι. Αυτή η διαδικασία θα μπορούσε να οδηγήσει στην ωρίμανση του λαού μας, εάν όμως δεν είχε σταματήσει από την απελευθέρωση, η οποία επήλθε κάπως πρόωρα.
Όλες οι επαναστάσεις, οι οποίες ξέσπασαν τα τελευταία 400-500 χρόνια και είχαν επικεφαλής ανθρώπους που ήθελαν να εγκαθιδρύσουν ένα πιο δίκαιο κοινωνικό καθεστώς, κατέληξαν σε δικτατορίες. Πρόκειται για μία φυσιολογική εξέλιξη. Η επανάσταση έρχεται να καταρρίψει τις παλαιές κοινωνικές δομές και να οικοδομήσει καινούριες. Αλλά η καταστροφή είναι εύκολη και γρήγορη, ενώ η ανασυγκρότηση είναι αργή και επώδυνη. Αυτοί που ένθερμα υποστηρίζουν την προοπτική μιας γρήγορης γης της απαγγελίας σύντομα θα καταλάβουν ότι η θέση τους στην πραγματικότητα έχει επιδεινωθεί συγκριτικά με προγενέστερα. Και οι ηγέτες της επανάσταση καταλήγουν να αντιμετωπίζουν το δίλημμα: να παραιτηθούν ή προσωρινά να αναγκάσουν το λαό (ο οποίος – και εν μέρει με το δίκιο του – βλέπει την κοινωνικοπολιτική κατάσταση με το στομάχι του) να σηκώσει τα μανίκια του και να χτίσει τον εν λόγω παράδεισο. Κάποιες δικτατορίες διήρκησαν λίγο καιρό (αυτή των Ιακωβίνων – 3-4 χρόνια), άλλες – πιο πολύ. Το χρονικό διάστημα εξαρτιόταν από το βαθμό ανάπτυξης του πληθυσμού. Για παράδειγμα στην ΕΣΣΔ η δικτατορία κράτησε 70 χρόνια. Επίσης, συνήθως οι επαναστάσεις καταλήγουν στην αποκατάσταση του παλαιού καθεστώτος. Μετά τον Κρόμγουελ έρχεται ο Κάρολος Β΄ της Αγγλίας. Μετά τον Ροβεσπιέρο – ο Ναπολέων, έπειτα ο Κάρολος Ι΄ της Γαλλίας και ο Λουδοβίκος ΙΗ΄. Ύστερα από την επανάσταση του 1830 – ο Λουδοβίκος-Φίλιππος, ο «Αστός Μονάρχης». Μετά το 1848 – ο Ναπολέων Γ΄. Μετά τον Στάλιν – αργή διαδικασία φιλελεύθερης πολιτικής, η οποία για οικονομικούς λόγους ξαφνικά επιταχύνθηκε και γρήγορα οδήγησε σε αποκατάσταση του καθεστώτος. Δεν αποκλείεται στο μέλλον, και μάλιστα σε σύντομο χρονικό διάστημα, να εμφανιστεί μια καινούρια δικτατορία με ασαφή (ή μεικτή) ιδεολογία. Παρόμοιες διαδικασίες οδήγησαν σε παρόμοια κατάληξη και άλλες σοσιαλιστικές χώρες.
Οι διαδικασίες αυτές στις χώρες μας δρομολογήθηκαν μέσω των «βελούδινων επαναστάσεων». Ένα μέρος της κοινής γνώμης (ακόμη και εδώ στη Βουλγαρία) έχει ωριμάσει για την αλλαγή. Το παράδειγμα των αναπτυγμένων και ευημερουσών δυτικών δημοκρατιών ήταν δελεαστικό. Υποσχόταν στους λαούς μας, ταλαιπωρημένους από τη συνεχή στέρηση υλικών και πνευματικών αγαθών, από την καταπάτηση των θεμελιωδών ανθρωπίνων ελευθεριών τους, ότι μόλις κάνουμε την «βελούδινη επανάσταση» ως δια μαγείας μέσα σε δύο τρία χρόνια θα γίνουμε ένα κράτος ευημερίας δυτικού τύπου. Και όλο αυτό έπρεπε να επιτευχθεί με την απελευθέρωση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και με την υποσχόμενη βοήθεια εκ μέρους των δυτικών χωρών.
Ακριβώς όπως ο μαρξισμός, μία σχεδόν τέλεια θεωρητική κατασκευή, απέτυχε επειδή δεν έλαβε υπόψη το πιο σημαντικό πράγμα (τον ανθρώπινο παράγοντα που έπρεπε να εφαρμόσει αυτήν την κατασκευή στην πράξη), έτσι και τώρα δεν ελήφθη υπόψη ο άνθρωπος, οι συνήθειές του, οι απαιτήσεις του, η κληρονομιά του πρόσφατου πενταετούς παρελθόντος. Δεν ελήφθη υπόψη και αυτό που προανέφερα: η απόλυτη άγνοια σχετικά με το πνεύμα της πραγματικής δημοκρατίας. Κατά συνέπεια δεν θα έπρεπε να εκπλήσσει το γεγονός που μεγάλο μέρος των ανθρώπων εξέλαβαν την ελευθερία ως ασυδοσία, μερικές φορές εγκληματική, και την ιδιωτική πρωτοβουλία ως μικρότερες ή μεγαλύτερες επιχειρήσεις, που αναπτύσσονται με «ελεύθερα» μέσα. Η σύγχυση έφερε τα πράγματα στην κατάσταση που ο μέσος άνθρωπος άρχισε να αναπολεί με νοσταλγία το πρόσφατο παρελθόν, όταν υπήρχε τουλάχιστον ένα πράγμα – κάποια σχετική ισότητα, έστω στη φτώχεια, ταυτόχρονα υπήρχε και κάποια ασφάλεια στην καθημερινή ζωή.
Αυτή η απόλυτα δικαιολογημένη νοσταλγία μας οδήγησε στα αποτελέσματα των τελευταίων εκλογών.1 Παρόμοιες εξελίξεις καταγράφονται και στις άλλες πρώην σοσιαλιστικές χώρες (με εξαίρεση την Τσεχία) για λόγους παρόμοιους με τους δικούς μας. Παραδειγματικά, η Πολωνία ζούσε κάτω από τη δικτατορία του Γιούζεφ Πιουσούτσκι από το 1922 έως 1935, η Ουγγαρία υπό τη δικτατορία του Μίκλος Χόρτι από το 1920 έως 1944, η Ρουμανία αρχικά υπό βασιλική και μετέπειτα φασιστική δικτατορία. Προφανώς σε όλες αυτές τις χώρες η ιδέα της «δημοκρατικής» κοινωνίας εκλαμβανόταν ως κάτι που έχει σχέση με την ελευθερία «χωρίς όρια». Σε αυτά οφείλεται η αποστροφή του απλού ανθρώπου από καθετί «καινούριο» που φτάνει μέχρι «αντι-αποκατάσταση» (του πάλαι ποτέ συστήματος), μόνο που τα σοσιαλιστικά κόμματα που βρέθηκαν στην εξουσία αναγκάστηκαν να υιοθετήσουν, με ή χωρίς τη θέλησή τους, κάποια από τα στοιχεία του νεόφερτου συστήματος της οικονομίας της αγοράς, δηλαδή στοιχεία του καπιταλισμού. Και σε αυτό δεν υπήρχε τίποτα το κακό, αντιθέτως ήταν καλό. Εντούτοις, το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα σε μια καθημερινή εφημερίδα, προτιμά το ψωμί μπροστά στην ελευθερία, και όταν συνειδητοποιήσει ότι το ψωμί είναι και πάλι σε έλλειψη και η ελευθερία, για ποικίλους λόγους, είναι περιορισμένη, στις επόμενες εκλογές μπορεί να στραφεί και πάλι σε άλλους «πολιτικούς ορίζοντες», με άλλα λόγια να συνεχίσει η αποσταθεροποίηση. Αυτό σημαίνει ότι η εγκαθίδρυση της πραγματικής δημοκρατίας άρχιζε όλο και περισσότερο να μοιάζει με τη γραμμή του ορίζοντα. Ή, πιο συγκεκριμένα, η κοινωνία μας θα μεταμορφωθεί σε ένα είδος κοινότητας, όπου τα πλούτη θα ανήκουν στο 5–6% των ανθρώπων, οι οποίοι θα περιβάλλονται από κάποιου είδους «τσιράκια» άλλα μόνο το 10% του συνόλου του πληθυσμού. Ο υπόλοιπος κόσμος θα ζει σε συνθήκες φτώχιας χωρίς να τον ενδιαφέρουν τέτοιες θεωρητικές έννοιες όπως «δημοκρατία», «ελευθερία» κλπ. Αυτή η προοπτική δεν είναι καθόλου ευχάριστη, αλλά άκρως πιθανή. Για να αποφευχθεί αυτό, δεν θα είναι έκπληξη ακόμη και το γεγονός ότι το κυβερνών (σοσιαλιστικό – σημ. επιμ.) κόμμα σήμερα θα κινηθεί σταδιακά προς ένα είδος συγκαλυμμένης «κοινοβουλευτικής» δικτατορίας. Και όλο αυτό δεν θα ήταν τόσο τραγικό, αν οι άνθρωποι που την υποστηρίζουν, είχαν όντως «τα χέρια τους καθαρά».
Πιστεύω ακράδαντα ότι η αληθινή δημοκρατία μπορεί να εγκαθιδρυθεί μόνο σε μια κοινωνία που το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της θα αισθανθεί σιγουριά για το αύριο, δηλαδή ότι την επόμενη μέρα θα έχουν όλα τα απαραίτητα.
Επομένως, μέχρι στιγμής δεν μπορούμε να μιλάμε για την ύπαρξή πραγματικής δημοκρατίας στη χώρα μας. Μπορούμε να πούμε όμως ότι προϋπάρχουν κάποια θεμέλια, τα οποία θα αξιοποιηθούν μόνο σε κάποιο μακρινό μέλλον. Ο δρόμος προς τη δημοκρατία είναι δύσβατος και πρέπει να επιμείνουμε για πολλά χρόνια για να τον διανύσουμε. Τα χρόνια θα είναι γεμάτα με ημι-δικτατορίες, ημι-αποκαταστάσεις και νέες αποκαταστάσεις, και θα βαδίζουμε στο δρόμο αυτό μέχρι στο νου των ανθρώπων να ωριμάσει η ιδέα ότι αν πραγματικά θέλουν να ζουν σε μια δημοκρατία, πρέπει να συνειδητοποιήσουν τα εξής:
1) ότι το κεφάλαιο από τοκογλυφικό πρέπει να γίνει παραγωγικό,
2) αν θέλουμε να ζούμε σε ένα δημοκρατικό κράτος, πρέπει να καταλάβουμε ότι για να είμαστε ελεύθεροι στην κοινωνία, πρέπει να παραχωρήσουμε μέρος της ελευθερίας μας προς όφελος της κοινωνίας,
3) αν θέλουμε να ζούμε σε μια πραγματική δημοκρατία, οι έχοντες πρέπει να εγκαταλείψουν ένα μέρος του εγωισμού τους προς όφελος των άλλων.
Η αληθινή ελευθερία και η σχετική ευμάρεια δύναται να υπάρξουν μόνο όταν ο καθένας από εμάς κατανοήσει ότι μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι και να διάγουμε σχετική ευημερία μόνο αν όλοι γύρω μας μπορούν να απολαμβάνουν τα ίδια αγαθά. Αυτό όμως, με δεδομένο το σημερινό χάος, προϋποθέτει μακρύ δρόμο. Εντούτοις, αν δεν συμβάλουν όλοι όσοι μπορούν να επηρεάσουν τον κόσμο προς αυτήν την κατεύθυνση, θα συνεχίζουμε να παλινδρομούμε εγκλωβισμένοι στον φαύλο κύκλο των ημι-δικτατοριών και ημι-δημοκρατιών μέχρι να εξαντλήσουμε τις ζωτικές δυνάμεις του υπομονετικού λαού μας.
Για να φτάσουμε στο στόχο αυτό, δηλαδή στη δημιουργία μιας πραγματικά δημοκρατικής κοινωνίας, χρειάζεται όλοι οι καλοπροαίρετοι άνθρωποι να ενώσουν τις δυνάμεις τους. Είναι καθαρά θέμα δημιουργίας μιας αντικειμενικής κοινής γνώμης, η οποία θα έχει τέτοιο κύρος, που δεν θα μπορεί να αγνοηθεί ούτε από τους πολιτικούς, ούτε από τους κεφαλαιοκράτες (όσο δεν είναι ακόμη ενωμένοι). Να γίνει, αν θέλετε, κάτι σαν μόδα, σύμφωνα με την οποία οι ισχυροί θα παραχωρούν οικειοθελώς τα περίσσεια αγαθά τους, θα αναγνωρίζουν την ελευθερία των συνανθρώπων τους στο πλαίσιο του νόμου. Ακριβώς δηλαδή, όπως έλεγε ο Περικλής πριν 25 αιώνες.
Αντιθέτως – και το λέω ακόμη μια φορά – ως κοινωνία είμαστε καταδικασμένοι σε ταραχές και σε επαναστάσεις, σε δικτατορίες, σε επαναφορές παλαιών καθεστώτων, σε πολέμους, χάος και αφανισμό.
Όλο αυτό δεν είναι απειλές στον αέρα. Να θυμάστε, οι επιλογές είναι: αποποίηση μέρους της ελευθερίας και πλούτου προς όφελος της κοινωνίας, ή χάος.
3* Πρόκειται για την εκλογική νίκη του Σχολιαστικού Κόμματος (διάδοχος του Κομμουνιστικού Κόμματος) τον Δεκέμβριο του 1994.